خاطرات وزیرمختار آمریکا از غائلۀ مسجد گوهرشاد | روایتی آمریکایی از فاجعه

رضا توسی (کارشناس و پژوهشگر تاریخ) | شهرآرانیوز - همان‌گونه که بیشتر از این عنوان شد، ماجرای حمله به مسجد گوهرشاد و تبعات آن یکی از نقاط کور تاریخ زمامداری پهلوی اول محسوب می‌شود. بر همین اساس هر مدرکی می‌تواند شرایط را برای کاهش غبار‌های کم خبری دربارۀ واقعیت‌های رخ داده در ایام تحصن مردم مشهد در مسجد گوهرشاد و به‌ویژه نحوۀ برخورد نیرو‌های دولتی با آنان و تعداد قربانیان این حادثه میسر کند. بر این اساس می‌توان با نگاهی ویژه به گزارش ویلیام اچ. هورنیبروک (William H. Hornibrook) وزیر مختار آمریکا در دربار آن زمان ایران نگریست. وزیر مختاری که هر چند خود به هنگام وقوع حادثه در مشهد نبوده، اما اطلاعاتش دربارۀ این فاجعه را از منابع قابل قبولی کسب کرده است و به‌دلیل وضعیت خاص آمریکاییان در ایران آن زمان تلاش کرده با بی‌طرفی به مسئولان مافوق خود منتقل کند.

ریشه‌های اطلاعات هورنیبروک

وزیر مختار آمریکا در ایران عصر پهلوی اول برای اینکه بتواند اطلاعات دست اولی را به کشور خود ارائه دهد، تلاش بسیار به خرج داده تا از منابعی که از نظر او بی‌طرف‌تر بوده و به‌طورمستقیم در واقعه دخالتی نداشته‌اند، کسب اطلاع کند. او برهمین اساس با سرکنسول افغانستان در مشهد و مسئولان سفارت انگلیس گفتگو کرده و گزارشی نیز از دکتر دونالدسن که در مشهد مستقر بوده، دریافت کرده و این گزارش‌ها را برای مسئولان خود در وزارت امور خارجۀ آمریکا ارسال کرده است. این اسناد ارسال شده از سوی هورنیبروک به وزارت امور خارجۀ آمریکا در بخش چهارم کتاب رضاشاه و بریتانیا بر اساس اسناد وزارت امور خارجۀ آمریکا که توسط دکتر محمدقلی مجد استاد ایرانی دانشگاه پنسیلوانیا تألیف شده، برای نخستین‌بار منتشر شده است. گزارش‏های ثبت شده توسط هورنیبروک از آن جهت دارای اهمیت است که با توجه به سانسور شدید حاکم بر رسانه‌ها در عصر رضاشاه می‌تواند تاحدی بازگوکنندۀ واقعیت‌های مرتبط با قیام گوهرشاد باشد. ناگفته نماند که ویلیام اچ. هورنیبروک حدفاصل سال‌های ۱۳۱۲ تا ۱۳۱۹ شمسی یعنی به مدت هفت سال وزیر مختار یا همان سفیر آمریکا در ایران بوده و بر امور آمریکایی‌های مقیم ایران نظارت داشته است.

آمریکایی‌ها در مشهد

نکته‌ای که قبل از پرداختن به گزارش‌های هورنیبروک از واقعۀ گوهرشاد باید بدان توجه کرد، این است که هر چند در آن دوران، کنسولگری آمریکا در مشهد تأسیس نشده بود، اما بیمارستان مسیحی آمریکایی‏ها در مشهد فعال بود و باتوجه به امکانات پیشرفتۀ آن مورد استقبال عموم بود. البته پیش از تأسیس این بیمارستان نیز آمریکایی‌هایی در مشهد ساکن شده بودند که جیمز باست میسیونر آمریکایی مؤسس میسیون آمریکایی تهران نخستین آن‌ها بود که سال ۱۸۷۸ میلادی پا به مشهد گذاشته بود. دومین میسیونر آمریکایی که عازم مشهد شد، لوییس اسلستین Lewis F. Esselstyn نام داشت که سال ۱۸۹۵ میلادی وارد مشهد شد، اما پس از مدت کوتاهی به دلیل برخی اختلاف نظر‌های ایجاد شده، شهر را ترک کرد. او باردیگر سال ۱۲۹۰ شمسی برابر با ۱۹۱۱ میلادی به مشهد بازگشت و از آن پس تا پایان عمر خود در این شهر باقی‌ماند که ثمرۀ این حضور نیز ایجاد بیمارستان آمریکایی‌‏ها در مشهد بود. مریضخانه‌ای که سال ۱۲۹۴ شمسی با ۵۰ تخت و دو دکتر آمریکایی تأسیس شد. دکتر دونالدسن یکی از دکتر‌های این بیمارستان به هنگام واقعۀ کشتار مردم در مسجد گوهرشاد بود.

روایات سه‌گانه

وزیر مختار آمریکا در ایران سال ۱۳۱۴ شمسی، سه روایت مختلف را از مسائل مرتبط با فاجعۀ مسجد گوهرشاد به واشنگتن مخابره کرده است. روایت نخست او بر اساس گفته‌های سفیر افغانستان از جزئیات واقعۀ مسجد گوهرشاد تنظیم شده و در آن آمده است: «در گفتگویی که دربارۀ اخبار ارسالی از سرکنسول افغانستان در مشهد به سفیر افغانستان با او داشتم، اطلاعات زیر به دست آمد: سفیر به من اطلاع داد که از طریق یک پیام رمزی از سوی سرکنسول افغانستان در مشهد شرح مفصلی از اوضاع به دستش رسیده است. اینکه در جریان شورش ۸ افغانی کشته شده، ۵۰۰ نفر از مردم جان باخته‌اند، ۸۰۰ نفر مجروح شده‌‏اند و تقریباً ۲۰۰۰ نفر یا به زندان افتاده یا ناپدید شده‌‏اند.» (۱)

دومین روایت هورنیبروک، از واقعۀ گوهرشاد بر پایۀ اطلاعات دکتر دونالدسن، پزشک بیمارستان آمریکایی مشهد تنظیم شده است. در این گزارش ضمن بیان نحوۀ وقوع قیام که بسیار نزدیک به واقعیت بوده و در آن به تلاش رضاخان به دین‌زدایی و مخالفت روحانیون با این امر اشاره شده، به حضور نیرو‌های نظامی و نحوۀ کشتار پرداخته شده و آمده است:

«.. به سرعت پانصد نظامی کادر را از شهر مجاور به مشهد آوردند و همین نیرو بود که بعداً به روی جمعیت حاضر در حرم آتش گشود و بالاخره آن‌ها را متفرق ساخت. مجموعاً بیش از دو هزار نیروی نظامی در این درگیری شرکت داشتند. ابتدا با تفنگ و تیربار به سوی مسجد آتش گشودند که صدمۀ جدی، ولی قابل جبرانی به مسجد وارد کرد. ابتدا به بالای سر جمعیت شلیک می‌‏شد، ولی به‌تدریج لوله‏ها پایین‌‏تر آمد و تلفات هولناکی به جای گذاشت. طبق برآورد مبلغان مقیم محل بین ۴۰۰ تا ۵۰۰ نفر کشته یا مجروح شدند و دست‌کم بین پانصد تا ششصد نفر هم دستگیر شدند.» (۲)

سومین روایت هورنیبروک نیز مربوط به تحلیل انگلیسی‏ها از این کشتار است. وی با نقد دیدگاه انگلیسی‏ها راجع‌به کشتار مسجد گوهرشاد نوشته است: «انگلیسی‌ها در ابتدا سعی داشتند این تراژدی را کوچک جلوه دهند. درست همان‌گونه که مرگ سردار اسعد و دیگران در زندان را به علل طبیعی نسبت داده بودند. آنان سعی داشتند تعداد تلفات را بسیار کم جلوه دهند. در ابتداد تعداد ۲۵ کشته و ۶۰ نفر مجروح بیان می‏کردند. سپس تجدیدنظر کردند و تعداد کشته‏های قیام مسجد گوهرشاد را بین چهارصد تا پانصد نفر تخمین زدند.» (۳)

وی سپس با رد اطلاعات انگلیسی‌ها، بر صحت گزارش دونالدسن تأکید کرده و می‌افزاید: «مقامات نظامی ۱۲۸ کشته را در گودال‏هایی دفن کرده‏اند. شمار مجروحان هم از دویست یا سیصد نفر کمتر نیست. هم‌اینک ۵۰۴ نفر در سربازخانه محبوس هستند، که از این تعداد ۲۰۰ نفرشان مجروحند. در زندان‏های غیرنظامی نیز ۳۱۱ نفر محبوسند که از این تعداد ۲۸ نفرشان مجروح هستند. هر روز محبوسان سربازخانه‌‏ها را در گروه‏های سی نفره به فلک می‌‏بندند. دو افسر و هجده سرباز هم کشته و چهارده نفر دیگر مجروح شده‌‏اند. سیزده زائر افغان هم جان باخته‌‏اند. تعداد بازداشت‏شدگان از مرز هشتصد نفر می‏گذرد...» (۴)

سرانجام

با بررسی این سه روایت آمریکایی از حادثه گوهرشاد می‌توان تا حدودی به تعداد کشته‌‏شدگان قیام مسجد گوهرشاد پی ‏برد. در واقع عدد چهارصد تا پانصد کشته موضوعی است که سفیر آمریکا به آن تأکید کرده است. البته این آمار را هر چند نمی‌توان با توجه به سانسور شدید عصر پهلوی اول رد یا تأیید کرد، اما بازگوکنندۀ آن است که کشور‌های خارجی نیز به بزرگی این فاجعه اذعان داشته‌اند.
___________________

پانوشت‌ها:
۱_ رضاشاه و بریتانیا بر اساس اسناد وزارت امور خارجة آمریکا، ص ۱۸۶.
۲_همان، ص ۱۸۶.
۳_همان، ص ۱۸۷.
۴_ خاطرات سیاسی سیدمحمد علی شوشتری (خفیه‌نویس رضاشاه پهلوی)، ص ۸۲
منابع:
۱_شرح حال سفیران آمریکا در ایران، مجله یاد، پاییز و زمستان ۱۳۷۷، شماره ۵۱ و ۵۲.
۲ - رضاشاه و بریتانیا بر اساس اسناد وزارت امور خارجه آمریکا، محمد قلی مجد، ترجمة مصطفی امیری، تهران، مؤسسة مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، ۱۳۸۹.
۳_تاریخ معاصر مشهد، ج اول، دکتر یوسف متولی حقیقی، ۱۳۹۲، مرکز پژوهش‌های شورای اسلامی شهرمشهد.
۴_واقعه مشهد، جعفر درانی (بهار و تابستان ۱۳۸۲)، فصلنامه یاد، شماره‌های ۷۰-۶۷، سال ۱۸.
۵_قیام گوهرشاد، سینا واحد، تهران، وزارت ارشاد.
۶_قیام مسجد گوهرشاد به روایت اسناد و خاطرات، تدوین داود قاسم‌پور، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۶.
۷_ خاطرات سیاسی سیدمحمدعلی شوشتری، غلامحسین میرزا صالح، تهران، کویر، ۱۳۷۹.
۸_فعالیت‏های فرهنگی و اجتماعی آمریکایی‌ها در مشهد (با نگاهی به روابط ایران و آمریکا)، محمدکاظم رادمنش، مشهد، سخن‌گستر، ۱۳۹۰.